Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır İli’ne bağlı ilçe olan Ergani’nin, kuzeyinde Elazığ, kuzeydoğusunda Dicle, doğusunda Merkez ilçe, güneyinde Şanlıurfa, batısında Çermik, kuzeybatısında da Çüngüş ilçeleri bulunmaktadır. İlçe Dicle havzasında olup, kuzeyi dağlık, güneyi de düzlüklerden oluşmaktadır. Kuzeydeki engebeli yapı, Güneydoğu Torosların uzantısıdır. Dicle Irmağı ve kollarının suladığı ilçe topraklarının en önemli düzlüğü Ergani (Gevran) Ovasıdır. Devegeçidi baraj Gölünün bir bölümü de ilçenin sınırları içerisindedir. Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) Kralkızı Barajının göl alanı da ilçenin kuzey kesimindedir.
Diyarbakır’a 57 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 1.489 km2 olup, şehir nüfusu: 61.973 (2007 Adrese Dayalı Nüfus kayıt Sistemine göre ) İlçe toplam nüfusu 109.678’dir. 39 -50 Doğu Boylamı 37-32 Kuzey Enleminde yer alır.
Ergani Diyarbakır ilinin en büyük ilçesidir. İlçe merkezine bağlı 83 köy bulunmaktadır. İlçenin ekonomisi tarım, hayvancılık, madencilik, ticaret ve taşımacılığa dayalıdır.
Yetiştirilen başlıca ürünler, buğday, arpa, mercimek, nohut, pamuk, ayçiçeği, sebzecilik ve meyveciliktir. Ayrıca ilçede şaraplık üzüm yetiştirilir ve bunlar Diyarbakır ve Elazığ’daki fabrikalara yollanır.
Hayvancılıkta koyun, kıl keçisi yetiştirilir. Sığır besiciliği pek fazla gelişmemiştir. Sanayi kuruluşları arasında çimento ve un fabrikaları bulunmaktadır.
Taşımacılığın oldukça geliştiği ilçede madencilik de yapılmaktadır.
COĞRAFİ YAPISI
İlçenin yüzölçümü 1489 kilometrekaredir. Ergani İlçesi idari olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde bulunur, ama coğrafi olarak bir kısmı Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer almaktadır. Kuzeyinde Elazığ iline bağlı Madenilçesi, doğusunda Diyarbakır ili ve Diyarbakır'a bağlı Dicle ilçesi, güneyinde Urfa'ya bağlı Siverek ilçesi, batısında Diyarbakır'a bağlı Çermik ve Çüngüş ilçeleriyle sınır komşusudur.
Denizden yüksekliği 955 metredir. Belli başlı akar suyu Dicle nehri, Boğaz çayı, Deve geçididir. ilçenin akarsularından Dicle nehri ilçenin 10 km kuzeyinden geçer. Kalenderden ve ilçe topraklarından 17. km boyunca aktıktan sonra Dicle topraklarına girer. Boğaz çayı ise Ergani'nin 7 km batısında boğaz mevkiinde çıkar. Yolköprü, Boncuklu, Yayvantepe köylerinin içinden geçip deve geçidine karışıp Diclenin bir kolunu oluşturuyorlar.
ERGANİ TARİHİ
Ergani,Yukarı Mezopotamya’nın sayılı yerleşim birimlerinden biri olup, Akranya, Erkenin, Erkanikana, Yanari, Zülkarneyn , Arsania, Urhana, Aşat isimleri ile anılmıştır. Çayönü Örenyeri Ergani yöresinde arkeolojik kazılar XIX.yüzyılda başlamış ve günümüze kadar da devam etmiştir.
İlçenin 7 km. güneybatısındaki Sesverenpınar (Hılar) Köyü’ndeki Çayönü’nde yapılan araştırmalar yöredeki yerleşimin MÖ.7250-6750 yılları arasında başladığını göstermiştir. Burası insanın yerleşik düzene geçiş sürecini en iyi yansıtan bir arkeoloji merkezidir. Bu bölgede, günümüzden 10.000 ile 5.000 yıl öncesi arasında kalan 5.000 yıllık dönemi ortaya koymuştur. Burada Neolitik Çağa ait örme yuvarlak evler, basit kulübeler ortaya çıkarılmıştır.
Çayönü kazılarında bulunan en görkemli yapı “Saltaşlı Yapı” olarak bilinen yaklaşık 10 metre genişliğinde, yüzeyleri düzletilerek parlatılmış, iri kalker bloklarından olan anıtsal yapıdır. M.Ö.1220 tarihinde Büyük Hitit İmparatorluğu dağılınca, bir takım beyliklere ayrılmıştır. Asur Krallığı devrinde Ergani Asur devletine bağlı kendi başına egemen bir şehir olarak kalmıştır. Ergani MÖ.XI.yüzyılda Asurluların egemenliğinden sonra, Makedonyalılar buraya hakim olmuş, İskender’in ölümünden sonra da yöre, Seleukosların, Partların ve Romalıların arasında el değiştirmiştir. Bizanslılar ve Araplar çoğu kez burasını ele geçirmek için karşı karşıya gelmişlerdir.
Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra, 1240’da Anadolu Selçukluları buraya egemen olmuştur. Timur’un Anadolu istilasından sonra Ergani Akkoyunluların başkenti olmuş, XVI.yüzyılda kısa bir süre Safevi egemenliğinde kalmış, 1515’te de Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.
XIX.yüzyılın sonlarına doğru bugünkü kentin yerinde Osmaniye ismiyle yeni bir kent oluşmuş ve eski Ergani sönükleşmiştir. Ancak buraya verilen Osmaniye ismi Adana’daki Osmaniye ile karışmış ve Cumhuriyetin ilânından sonra yeniden Ergani ismi verilmiştir. Ergani’de günümüze gelebilen tarihi eserler olarak Hz.Meryem Kilisesi bulunmaktadır.
ERGANİ’DE KÜLTÜR VE TURİZM
Ergani ,kutsal kadim bir yerleşim yeridir .Abbas veya Enüş Peygamber’in türbesi ,Zülküf Peygamber’in makamı,Meryem Ana Kilisesi ,Ali dağı ve daha bir çok kutsal mekan Erganide bulunmaktadır.
1-ZÜLKÜF PEYGAMBER ‘İN MAKAMI
Ergani-Makam arası 5 kilometredir.Zülküf Peygamber ‘in mezarının Eğil’de olduğu,Zülküf Dağı’nda ise sadece makamı olduğu söylenir.Bu nedenle ,buraya Makam denir.Sadece buraya değil Zülküf Dağına da Makam Dağı denir.
Makam’a herzaman gidilir.Daha çok da bahar mevsimlerinde gidilir.Yiyecekler götürülür,gezilir,namazlar kılınır,dualar edilir.Kuran ,mevlit ve yasin okunur,dileklerde bulunulur,adak ve kurbanlar kesilir.
Makamın bir diğer özelliği de burada açan ve buraya özgü olan makam çiçeğidir.Bir rivayete göre Zülküf Peygamber’in terinin damladığı her yerde bu çiçek olmuştur.Bir başka rivayete göre ise Hz Ali’nin atının damladığı yerlerde ilkin açmış ve o günden beri de sadece Ali dağı ve Zülküf dağında olmaktadır.
2-SULUKLAR
Makam bulunan iki sarnıca Zülküf sulukları denilmektedir.Çok çok eski zamanlarda yapılmış olan bu suluklar kale halkının su ihtiyacını karşılıyordu.
3-MERYEM ANA KİLİSESİ
Meryem Ana Kilisesi ,Zülküf dağının zirvesinin doğusunda ,Dicle’ye bakan büyük kayanın üzerinde yapılmıştır.Zirvedeki kilise ,zamanında Ergani’de bulunan büyük manastırın bir parçasıydı.
1960’lı yıllarda Ermeniler baharın başlangıcında şenlikler düzenler ve bölgenin kutsal yeri olduğu için Meryem Ana Kilisesine giderlerdi.Gece kilisede kalınır ve ibadet edilirdi.
4-ERGANİ KALESİ
Ergani Kalesi vakti zamanında Makam Dağı’nın batı tarafından başlayarak güneyini geçip ,doğusuna uzanan büyük bir kaleymiş.Evliya Çelebi ,Seyahatnamesinde Ergani kalesini ve bu kaleye gelişini anlatır.
Kaleyle ilgili bir efsaneye göre ;kaleye hükmeden beyin çok güzel bir kızı varmış.Bey herkesden kızını sakınırmış,kimsenin kızını görmemesi için kızını kaleye hapsedermiş.Zülküf Dağı’nın zirvesindeki iki kaya arasına kızının kaleden çıkıp gezmesi için köprü yaptırmış.İki kaya arasında köprü görevi gören o yolun hala kalıntıları bulunmaktadır.
5-ENÜŞ YADA ABBAS PEYGAMBER’İN TÜRBESİ
Ergani’den yaklaşık 12-13 km uzaklıkta,otluca köyünde bulunmaktadır.Burada yatan zatın kim olduğu kesin olarak bilinmemektedir.Bazıları Enüş Peygamber oldğunu,bazıları da Abbas Peygamber olduğunu söylemektedir.Hatta bazı söylentilere göre Enüş ve Abbas Peygamber’in aynı kişi olduğu söylenmektedir.
Türbede dualar okunur ,dilekler tutulur,muratlar istenir.Zülküf Peygamber’in Makamı’nda yapılanlara benzer şeyler yapılır.
6-HİLAR MAĞARALARI VE TARİHİ MEZARLAR
Hilar Mağaraları Ergani’nin güneyinde ,Hilar Köyü’nün ise hemen doğusunda bulunmaktadır.İlçeye uzaklığı yaklaşık 7 km dir.Kayalardaki bir çok tarihi eser köyün girişindeki boğazda toplanmıştır.
Han mağaraları:
İki yüz kişi alabilecek genişlikte olan bu mağara zamanında han ve zindan olarak kullanılmaktaydı.
Kayalarda açılan mezarlar:
Bu mağaranın şehir muhafızları için gözcü yeri olduğu sanılmaktadır.
Şemsiler (Güneşi ilah kabul edenlerin mabedi):
Bu kısımda kayalar derin ve bir yay çizerler.Bu yayın orta yüzünün soluna doğru taştan sırasıyla kazılmış oturma yerleri ve merdivenler vardır.Hepsi güneşin doğduğu istikamete yöneliktir. Birçok önemli eserin bulunduğu bu ibadethanede ,bir zamanlar Ayı ilah kabul eden bir soy yaşamıştır.
Ermeni Kralı Sarkis’in Mezarı
Hilar paraları
7-ÇAYÖNÜ
İnsanoğlunun ilk yerleşim yeridir.Hilar Mağaraları’nın hemen yanı başında bulunan Çayönü birçok bilimsel eser ve çalışmaların esin kaynağı olmuştur.İnsanoğlunun tespit edilen ilk yerleşim yeridir.
ERGANİ’DE SOSYAL YAŞAM
1-EĞİTİM
Cumhuriyetin ilk yıllarında Ergani’de sadece bir okul bulunmaktaydı.Eğitim ve öğretimde en büyük atılım 1943 yılında Dicle Köy Enstitüsü’nün kurulmasıyla başlamıştır.Yanlış bir politika sonucu kapatılan okul günümüzde Anadolu Öğretmen Lisesi adı altında faaliyetini sürdürmektedir.
1966 yılında Lise Yaptırma Derneği’nin katkılarıyla Ergani Lisesi açılmıştır.Bugün köy ve merkez olmak üzere yaklaşık 100.000 nüfusa sahip olan ilçenin yaklaşık %75 i okuma-yazma bilmektedir.2002 yılı verilerine göre okul ve kurumların toplam sayısı 113 tür.
İlçemizde,2001-2002 öğretim yılı verilerine göre,419 sınıf öğretmeni,237 braş öğretmeni olmak üzere toplam 652 öğretmen görev yapmıştır.Aynı eğitim öğretim yılında 20.590’ı ilköğretim ,2.983’ü de ortaöğretim olmak üzere toplam 23.573 öğrenci eğitim görmüştür.
2-SAĞLIK
Eski yıllarda ilkel tedavi yöntemlerine başvuran halk ,günümüzde daha bilinçli.İnsanlarımızın ekonomik ve sosyal gelişmişliğine paralel olarak eğitim ve bilinçlenme durumları her geçen gün iyileşiyor.Bazı sıkıntılar yaşansa da,eskisi gibi çaresizlik çekilmiyor…
2003 yılı verilerine göre Ergani Devlet Hastanesi’nde 108 sağlık personeli görev yapmaktadır.Ayrıca 2004 yılı verilerine göre 13 eczane,16 özel muayenehane,1 özel poliklinik,1 ssk istasyonu ,3 özel diş muayenehanesi hizmet sunmaktadır.
3-BESLENME VE YEMEK KÜLTÜRÜ
Her yerde olduğu gibi Ergani’de de yemek çeşitleri ailelerin ekonomik ve sosyal durumlarına göre değişmektedir.Saçda pişirilmiş saç ekmeği veya fetir denilen yufka ekmeği sofraların baş tacıdır.Bunun yanı sıra bulgur pilavı,pirinç pilavı,mercimek çorbası,mercimek köftesi,sebze yemeklerinden de kuru ve yeşil fasulye ve daha çok patlıcan,biber-domates kızartması veya bunların çeşitli sulu etli/etsiz yemekleri yapılır.Özellikle yaz günlerinde kavun ve karpuz sofraların vazgeçilmez aşlarındandır.
Şire üzümü bölgede yetişen en güzel üzümlerdendir.Şire üzümlerinden tadına doyum olmayan baştuğ(pestil),helva ve sucuklar yapılır.
Düğünlerde,bayramlarda ve özel günlerde çiğ köfte ,meftune,kaburga,dolma ,kıymalı ekmek sofraları süsler.Bunun yanı sıra kavurma ,işkembe,kelle paça,ciğer de yemek çeşitleri arasındasıralanabilir.
Yemek çeşitleri
*Kebap çeşitleri:Saç kebap,şiş kebap,kuru kebap,ciğer/dalak/yürek kebap ,isot kebap
*Etli yemek çeşitleri:Haşlama,dolma,güveç,patlıcanlı yada kış kabağından yapılmış meftune,kıymalı ekmek,tırşık,karnıyarık,düzme,et kızartma,türlü…
*Köfteler:Çiğ köfte,içli köfte,maden köftesi,mercimek köfte…
*Tahıla dayalı yemekler:Bulgur pilavı,pirinç pilavı,keşkek,lapa,pıt pıt,nohut ve fasulye yemeği…
*Çorbalar:Mercimek çorbası,karagöz çorbası,yoğurt ve ayran çorbası,kurut ve yarma çorbası.
*Otlardan yapılan yemekler: Yoğrutlu ağbaldır,yumurtalı ağbaldır,perper,boranisi,yağ ve salçada veya yumurtalı perperin kızartması,yoğurtlu kenger,yağda kızartılmış kenger,kenger yemeği,tört…
*Diğer yemekler: Haşlama et suyu,kellepaça,pezmezli taş ekmeği,katmerli ekmek,zarafet,hedik,babakonuş/söğülme;fasulye,domates,biber ,patlıcan,kabak çıtma,biber-patlıcan-kabak gibi kurutmalarından yapılan yemekler…
*Tatlı çeşitleri: Kadayıf,baklava,sağrıburma,kuymak,taş ekmeği,şekerli peynirli ekmek,pestilsucuk ,kesme,helavi…
4-SPOR ,AVCILIK VE OYNANAN OYUNLAR
İlçe nüfus bakımından önemli bir potansiyel oluşturmasına rağmen ,spor tesisleri açısından yetersizdir.1500 kişi kapasiteli spor salonunun yapım çalışmaları halen sürmektedir.Ayrıca orta dereceli okulların 3 ‘ünün bahçesinde basketbol ve voleybol sahaları mevcuttur.Okulların bu konudaki faaliyetleri olumludur.Standart ölçülere uygun 1 futbol sahası vardır.İlçede organize edilen turnuvalara katılım üst düzeydedir.Bunun yanı sıra Ergani spor salonu mevcut olup 1’inci amatör kümede oynamaktadır.
Ergani Spor Kulübü’nün Çalışmaları
Kulübün amacı:İlçemizin sesini duyurmak,gençlere sporu sevdirmek,gençlerde dayanışma ve takım ruhunu geliştirmektir.100 e yakın lisanslı sporcusu bulunmakla birlikte,A Takımından başka B Takımı adı altında altyapı kadrosu vardır.Takımların başında diplomalı antrenörler bulunmaktadır.
Avcılık
İlçemizde avcılığa karşı büyük bir merak vardır.Erganili avcılar ilk olarak 1942 yılında Erganili Avcılar Kulübü adı altında bir araya gelmiştir.Derneğin 2002 yılı itibariyle kayıtlı 202 üyesi bulunmaktadır.
Eskiden oynanan oyunlar
Mamak oyunu,çelik-çomak,çelik-çubuk
5-ERGANİ’DE BASIN
İlçemizde 5 kitapevi bulunmaktadır.Ayrıca 4 adet matbaa olup ,2 si tarafından haftalık gazete yayınlanmaktadır.
Ergani’de yayınlanmış ve yayınlanan gazeteler:
*UMUT GAZETESİ
*ERGANİ GAZETESİ
*ERGANİ HABER GAZETESİ
*ERGANİ SÖZ GAZETESİ
*ARKADAŞ GAZETESİ
6-KÜTÜPHANE
İlçemizde halk kütüphanesi 1967 yılında faaliyete girmiş olup;1 memur ,1 hizmetli ve geçici işçi ile hizmet vermektedir.
7-RADYO
İlçemizde Özel Ergani FM radyosu 93.3 FM bandından yayın yapmaktadır.
8-DİNİ HİZMETLER
İlçe merkezinde 23,kasabada 2,köyler ve mezralarda 86 olmak üzere toplam 111 cami bulunmaktadır.İlçe müftülüğünde 1 müftü ,1 şef ,3 memur ,1 hizmetli görev yapmaktadır.
Kaynak: www.ergani.gov.tr
