Diyarbakır lehçesinde yer alan sözcüklerin çoğu ÖZEL ‘dir. Bu özellikler Arapçada, Farsçada, Kürtçede, Türkmencede, Kafkas dillerinde benzeri olan ancak alfabemizde bulunmayan özel seslerle ortaya çıkar. Bu itibarla sesli ve sesiz harflerin söyleminde farklılık gösterir. Günümüzde çok az sayıda Diyarbakırlının evinde yaşı 55 – 60 ‘ın üzerinde olanlar tarafından konuşuluyor. Yeni Nesil bu lehçeyi sadece tatlı bir Mizah gibi algılıyor. Ne Yazık. Diyarbakır’ı hiç bilmeyen, görmeyen bazı sanatçılar bu kelimeleri kullanıp sanki Komedi veya Mizah yapıyormuş gibi algılıyorlar. Fakat kendilerinin düştüğü komik durumun farkında bile değiller.

 

(A- HARFİNDEN BAŞLAYIP / Z- HARFİNE KADAR)

 Aba – Abla

Afrut- Çok yaramaz cin gibi

Akko- Saksağan

Allaf- Zahireci

Altıköşe – Uçurtma

Aluce – Ekşi küçük yeşil erik

Amaret- Ziynet eşyası

Ardele- Koyunun diz kısmı

Arut – Ham kalmış odun kömürü

Aşefçi- Kadın bahçivan

Avel- Enayi

Ayakyoli- Tuvalet

Azep – Bekar

 

Babaganuç – Patlican ezmesi yemek

 Badiye – Büyük hamam hazanı

Baht – Vefa vicdan

 Bahan – Bana

Bastok – Pestil

 Battal – Boş gezen işsiz güçsüz

Beg – Bey

Beğdenus – Maydanos

Bekes – Kimsesiz

Belangaz – Zavallı çaresis

Belloa- Sokaklarda ve avlulardaki yağmur oluğu

Bemrat – Mutlu olmayan

Beyno – Aptal bunamış

Bikırtık – Çok az

 Bibi – Hala

 Boran – Güvercin

Boranhane- Güvercinlik

 

Cahal – Genç bilgisiz cahil

Carut – Ateş küreği

Cazu – Büyü

 Cenan – Bahçe işcisibahçevan

Cığcığa – Folyo

Cınavır – Canavar

Çakala – Çagla

Çankal – Çengel

 Çaput- Bez

 Çekiş – Kavga münakaşa

 Çömçe gelin – Ağaçtan kız bebek

 Çömçe – Kepçe

Çırton – Dam saçaklarındaki yağmurluk

Çepik – Alkış

Çıllaka – Yaramaz şımarık kız

Çırtık – Hoppa hafifmeşrep kız

Çırto – Hafifmeşrep erkek

 Çit – Tülbent yazma

 Çöğen – Asa Baston

 Çüküz – Cimri

 

Dalda – Gölge

Damcı – Tavan akması damlama

 Dal – Omuz

Degirmi- Yuvarlak çember

Dekbaz – Hilebaz

Dakhil – Para çekmecesi

 Deli Bardağan – Yenen bir bitki

Dellek – Hamamda erkek yıkayıcı

Deyaz – Sığ nehir kıyısı

Dıngılafistan – Tahterevalli

Dımdık – Gaga

Diyaza – Teyze

Dünegin – Dün

 

Efrut – Masallardaki kötü cin ifrit

Egiş – Mangal soba küreği

 Erk – Naz

 Eşik – Kapı girişi

Eşkene – Et suyu

Eşbabiye – Kuru kaysı

 

Fanos – Gemici feneri

Felhan – Kırmızı ham toprak

Fessat – Dedikoducu iftiracı

Fetbaz – Kurnaz hilekar

Fetir – Mayasız ekmek

 Fit olma – Ödeşme

Forta – Yalan böbürlenme

 

Geçınmakh- Ölmek

Gezemek – Basamak

Gezo – Meşe balı kudret helvası

Gogo – Bir çocuk oyunu

Gopo – Çok şişman

Gor – Mezar

Goşto – Çok şişman olana hitap şekli

Goppal – Baston

 Gön – Kosele

Gurgurbaba – Gök gürültüsü

 Gar – Bilye

Gezep – Çok yaramaz belalı

 

Habbenisk- Tüm mercimekten yemek

Haçan – Ne zaman

Hadır –İşte

Hamşo – Aptal beceriksiz

 Hanek – Şaka

Harefene – Eğlenmek

Harkhota – Hurda kırık dökük

 Has – Marul

Hasud – Kıskanç

 Havli – Avlu

Hayfalmakh – İntikam almak

Habene – Testi

 Hedik – Nohutlu dövmeli yemek

Herbende – Pejmürde derbeder

Hırçık – Yırtık Pırtık

Hırtıko – Boğmaca

Hırpo – Argo zibidi

 Hilafsız – Hakikaten gerçekten

Horozik – Öksürük boğmaca

 Hut – Çok Obür

Hübür – Mor mürekkep

 Hülle – Çardak kamıştan kulube

Hürme – Kadın- eş

 

İsıtma – Ateşli hastalık –Sıtma

İfağ – Ufak

İlan – Yılan

İlangeç – Yengeç

İncaz -Mor erik, Malta eriği

İşlik – Gömlek

 

Kabala – Götürü (Toptan iş)

Kağız – Kağıt

 Kapan – El terazisi

Kantır – Katır

Karaş – Değirmenci

Karraş – Siyah üzüm hoşafı

Kasnak – Kalbur

Kayğanağ – Pekmezli omlet

Kef – Köpük

 Kepire yatma – Yan çizmek kaytarmak

Kelek – Sal

Kelef – İnci dizisi gerdanlık

 Keşkek – Nohutlu dövme pilavı

Ketek – Zahireci eleği

Kevaşe – Argo zibidi

Keyim – Sıkı sağlam

 Kırk ayakh – Serseri ayak takımı

Kibe kudur – Naneli iri bulgur pilavı

Kildan – Bakırdan sabun ve tarak kabı

Kortik – Çukur

 Kot – Kısa

Kuncik –Köşe yer

Kurre – Kibirli

 Kurut – Kurutulmuş ayran

Kuşhana – Bakır tencere

Küçe – Sokak

Küft olmuş – Çok yorulmuş

Künci – Susam

 

Lehpo – Hantal

 Lal – Dilsiz

Lalo – Dilsiz erkek

Lebzünye - Badem ezmesi

 Leçek – Tülbent oyalı yazma

 Lengeri – Bakırdan büyük pilav tabağı

Leymun - limon

 

Mabal – Vebal

Mahfel – Kilerde tahtadan iskele

Makle – İpekçilikte masura

Mankal – Mangal

Marhama – Mendil

Meftune – Ekşili patlıcan yemek

Melekof – Kadın geceliği

 Melis – Büyük oda

Menecük – Menengiç

 Meyil – İlgi alaka

Mezek – Alay etmek

Mih- Çivi

Mıkla – Yağda un kızartması

Mıtel – Döşek yorgan astarı

Muğul – Kıskanmak

Müuz – Muhtaç Yoksul biçare

 

Nahak – Haksız

 Nahır – Sürü

Nahıregogo – Oyunda sona kalmak

 Nahit – Büyük kesme taş

Nane Çuçe – Yenen bir bitki

 Nardan aşı – Bir Diyarbakır yemeği

Na’şi – Acemi bilgisiz

Natora – Kadın hamamcı

Nefse – Doğum yapmış loğusa

Nefsek – Obur aç gözlü

Nerdivan- Merdiven

Nıkra – Büyük bakır kazan

Nono – Çocuk dili güzel hoş

Not – Kağıt Para lira

Nüği – Tartıda yarım okka

 

O Ki – Mademki

Okçur – Yenen ekşimtırak bir bitki

Ögi – Önü

Öksemakh – Özlemek

Örgenmakh – Öğrenmek

 Örtme – Kemerli sokak

 Örük – Saç bağı

Özek – Özü soğanın cücüğü

ÖziÖzine – Kendi kendine

 

Pakhır – Bakır

 Palas – Kilim

 Paluze – Nişastadan muhallebi

Papağ – Kalpak

Papik – Patik

Papo – Çocuk dilinde ayak

Papur – Cadde

 Payam – Badem içi

 Peçiç – Bez topla oynanan oyun

Pekhas – Argo boşta gezen

Pıheri – Hamamda sıcak bölüm

Pineklemakh – Uyumak şekerleme yapmak

Pırçık – Küçük bir parça

Pişo – Kedi

Pişruk – Dam sıvası için çamur

Pıtpıt – Geveze

Poçik – Kuyruk sokumu

Puşi – Diyarbakır ipeklisi

Pürçikli – Havuç

Püşkül – Keçi koyun gübresi

Ruto – Çulsuz parasız

 Rüsva – Utandırma

 

Sahan – Sana

Sahan,Sehen – Bakır tabak

Sakko – Ceket

Sallahana – Mezbaha

 Sandal – Açık Ayakkabı

Sallama – Üç kollu çaycı tepsisi

Sarrat – Büyük elek

 Sıfat – Yüz sima

Sıtara – Damda kurulan tahtın çevre örtüsü

Sıtıl – Bakraç

Sıvinek – Toprak damlarda saçak

Sindirik – Çok ince bulgur

Sirinmağ – Kaymak

Sonbet – Son bitti

Suhra – Angarya iş

Süküre – Bakır tas

 

Şak Şak – Değirmenin çalıştığını gösteren tahta

Şarpa – Eşarp

Şatır – Afacan hareketli

Şebbot – İri sazan balığı

Şekkal – Eski yırtık ayakabı

Şıtıl – Fidan

Şirik – Susam yağı

Şit – Gözüaçık kurnaz

Şivan – Ağıt feryat

Şorik – Salya

Şubara – Yün başlık küll

 

Tahvil – Yıkanmak Arındırmak

 Takım – Sigara,ağızlık ,çakmak,tabaka

 Takım – Takım Elbise

Takkala – Yuvarlak

 Tango – Sosyetik kadın

Tantağ – Kaba et

 Tavlı – Semiz şişman

 Tay – Akran yaşıt

Teberik – Kutsal

Tekmik – Tekme

 Telis - Çuval

 Tentene – Kanaviçe işlemek

Teşi – Yün iğirme ağacı

Teşt – Büyük bakır leğen

Tospağa – Kaplumbağa

 Toy – Düğün, deneyimsiz kişi

Tuht – Terazi ibresi

 

Uci,ucuna – Tam tamına

 Ucun ucun – Azar azar

 Ula – Ulan

 Uy Havar – feryat , imdat

 

Vah lımın – Vay başıma gelen

 Velime – Diyarbakır sıla geceleri

Vış kele – Hayret ifadesi

Vula – Ulan

 

Yalama – Laçkalaşmış aşınmış

Yanpıri – Yamuk Eğri buğri

 Yarpuz – Yenen bir bitki

 Yaslamak – Taklit alay etmek

Yengişten – Yeniden

 Yetmek – Başa çıkmak

Yırlamak – Şarkı söylemek

Yükli - Hamile

 

Zantari –Dert

Zatani – Zaten

Zeğel – Beceriksiz tembel

Zerzemi- Bodrum

Zıbıl – Çöp Gübre

Zıkkum – Zehir

Zıknebut – Zehir zıkkım

Zıllut – Soyulmuş çıplak

 Zıngıl – Lokmaya benzer hamur tatlı

Zırto – İşe yaramaz adam

Zingil – Çan çıngırak

Zozan – Yayla

Zumzuk – Yumruk

Zübun – Entari

 

Züdde – Saf katıksız